64. Berlinale #5: Chiny, ziemia bezprawia

Jednym z nich jest "Black Coal, Thin Ice" (Bai Ri Yan Huo, reż. Diao Yinan, Chiny/Hongkong 2014), wyróżniony najważniejszą nagrodą festiwalu, Złotym Niedźwiedziem.

Akcja początkowo rozgrywa się w 1999 roku w północnych Chinach i toczy się wokół śledztwa w sprawie fragmentów zwłok znalezionych w podobnym czasie w oddalonych od siebie lokalizacjach. Śledztwo prowadzi grupa policjantów, wśród których jest Zhang Zili (Liao Fan, Srebrny Niedźwiedź za najlepszą rolę męską). Podczas próby aresztowania podejrzanych, dwóch policjantów ginie, a sam Zhang ciężko ranny. Akcja przenosi się do roku 2004, gdy Zhang nie pracuje już jako policjant, ale ponownie angażuje się we wznowione śledztwo, gdy w okolicy zostają znalezione zwłoki poćwiartowane analogicznie jak w przypadku sprawy sprzed 5 lat.
"Black Coal, Thin Ice" może sprawić wrażenie filmu chaotycznego na poziomie scenariusza: w akcji jest wiele przeskoków, a kolejne sceny – mimo że narracja prowadzona jest chronologicznie – momentami trudno połączyć.
Uzasadnieniem takiego opowiedzenia historii może być jednak perspektywa, jaką obiera film i przedstawienie jej w dużej mierze z punktu widzenia Zhanga, którego wiedza jest fragmentaryczna, do rozwiązania zagadki morderstw dąży stopniowo i nie ma w tym spektakularnej błyskotliwości i brawury, z jaką działałby policjant w bardziej typowym filmie detektywistycznym, którego nadrzędnym celem byłoby odkrycie prawdy. Wprawdzie w obrazie Yinana kolejne zwroty akcji sprawiają wrażenie tropów prowadzących do rozwiązania tajemnicy, ale paradoksalnie nigdy nie dają satysfakcjonującej odpowiedzi.
Samą historię stanowiącą oś filmu można uznać też za pretekst do symbolicznej wypowiedzi reżysera na temat społeczeństwa współczesnych Chin, gdzie bezprawie i wielopoziomowa przemoc są codziennością, obejmującą nie tylko sferę zabójstw, ale również przemoc seksualną (Zhang próbujący pocałować jedną z pracownic fabryki; właściciel pralni molestujący na zapleczu główną bohaterkę, Wu Zhizhen) czy kradzieże (cyniczne zabranie motocyklu Zhanga przez przypadkowego mężczyznę).
Znamienne dla takiej interpretacji jest otwarte zakończenie historii i symboliczna scena z fajerwerkami, wzmacniająca groteskowość i absurdalność "Black Coal, Thin Ice" oraz mieszająca tropy do odczytania filmu.


Innym chińskim tytułem prezentowanym w konkursie, komentującym działanie systemu prawnego w Chinach, jest "No Man's Land" (Wu Ren Qu, reż. Ning Hao, Chiny 2013).
Akcja filmu zawiązuje się, gdy nielegalnie polujący na sokoły myśliwy zostaje aresztowany na Pustyni Gobi, ale udaje mu się uniknąć sprawiedliwości, gdy w policyjny samochód uderza jeep jego szefa, przemytnika sokołów, zabijając policjanta. Sprawa dotycząca zabójstwa policjanta trafia do sądu, jednak dzięki cynicznym metodom prawnika Pan Xiao przemytnik zostaje oczyszczony z zarzutów. Dalsza część filmu to podróż przez tytułową ziemię niczyją – puste połacie pustyni, którą przemierza Pan Xiao jadąc na kolejną rozprawę w oddalonym o 500 kilometrów mieście. Jego podróż staje się zbiegiem nieszczęśliwych okoliczności, nadających filmowi duży ładunek czarnego humoru: popełnia przypadkowe morderstwo, naraża się właścicielom prowizorycznej stacji benzynowej, którzy ruszają za nim w pościg, w końcu staje się obiektem, na który poluje również przemytnik sokołów. Na pustyni rządzi prawo silniejszego, a Ning Hao daje temu wyraz w pełnej przemocy akcji, podlanej groteską i absurdem.

Film, silnie inspirowany spaghetti westernami Sergio Leone, nakręcony został w 2009 roku, ale przez kilka lat borykał się z problemami cenzorskimi – podobno ze względu na przemoc i przedstawienie policji w negatywnym świetle. Być może to kolejne zmiany w scenariuszu spowodowały, że "No Man's Land" staje się obrazem dość nierównym – sekwencje rozgrywające się na pustyni zaczynają z czasem być dość przewidywalne, choć wiele wynagradza czarny humor, z jakim reżyser toczy opowieść, oraz gatunkowe czerpanie z westernu. W kontekście kolejnych morderstw interesujące staje się zakończenie filmu, które w warstwie symbolicznej można odczytywać jako przewrotnie optymistyczne, choć również nie pozbawione ironii i czarnego humoru.

W obu filmach uwagę przykuwa warstwa wizualna.

"Black Coal, Thin Ice" utrzymany jest w odcieniach szarych, brązowawych, brunatnych, sepii, zimnych zieleni i błękitów. Wiele scen nakręconych jest o zmierzchu i w nocy.
Tę przytłaczającą, ponurą kolorystykę przełamują czerwienie ścian czy ubrań. Intrygujące są momenty pojawiania się elementów w kolorze czerwonym – towarzyszą scenom szczególnego napięcia, istotnych zwrotów w śledztwie, a wraz z rozwojem dochodzenia czerwony sweter i szalik zaczyna nosić Wu Zhizhen – która staje się podejrzaną o bezpośredni udział w morderstwach.
Mocny kolorystyczny kontrast wprowadzają również neony czy światła w klubie nocnym, który okazuje się jednym z istotnych dla śledztwa miejsc.

Z kolei w "No Man's Land" dominuje kolorystyka nadana przez pustynię sfilmowaną o różnych porach dnia: sepia i żółć, z którymi współgrają kostiumy bohaterów, płomienie palących się samochodów, architektura opustoszałej wsi. Bezmiar pustyni oddają panoramiczne ujęcia i szerokie plany. Część scen rozgrywa się jednak nocą lub w ciemnych pomieszczeniach, wprowadzając elementy niepewności czy tajemnicy, oddając charakter szemranych interesów, cynicznych manipulacji prawnych.
Czerpiąc z westrenu, film wizualnie nawiązuje do stylistyki gatunku. Podobnie ścieżka dźwiękowa, w której rozbrzmiewają gitara i trąbka.


Mimo oczywistych ograniczeń budżetowych, intrygującym wizualnie filmem jest również niezależna produkcja "Shadow Days" (Gui Ri Zi, reż. Zhao Dayong, Chiny 2014), włączona w program eksperymentującej sekcji Forum. Reżyser podejmuje w nim temat polityki jednego dziecka i przymusowych aborcji, korupcji, przemocy.

Akcja "Shadow Days" rozgrywa się w małym miasteczku w prowincji Junnan, niedaleko granicy birmańskiej, a tłem dla historii młodych bohaterów – Liang Renweia i jego ciężarnej dziewczyny Pomegranate – jest malowniczy górski krajobraz. Piękno majestatycznej, niewzruszonej przyrody znacząco kontrastuje z pogłębiającym się kryzysem w ich związku oraz dramatyzmem sytuacji, w jakiej znaleźli się uciekając do małego miasteczka, z którego pochodzi Renwei.
Atmosfera niszczejącej architektury i pustoszejącego miasteczka jest przytłaczająca, co idealnie podkreśla warstwa wizualna, na którą składają się wypłowiałe kolory (brązowe, szare, brunatne, czarne), ujęcia opuszczonych budynków, pustych korytarzy, wąskich i ciemnych przejść między domami, kadry pustych ulic w rzęsistym deszczu czy gęstej mgle.
Elementy przełamujące tę tonację nabierają szczególnego znaczenia i urastają w symbolikę: różową kurtkę nosi mała kuzynka Renweia, chłopak daje swojej ciężarnej dziewczynie różowy plakat z uśmiechniętym niemowlakiem, zmuszone do aborcji kobiety, wywożone na zabieg usunięcia ciąży, mają na głowie czerwone chustki, Pomegranate ubiera czerwony sweter. Ta kolorystyka naznacza i negatywnie wyróżnia kobiety.


Uderzającą stroną obrazu jest bezkompromisowość Zhao Dayonga: reżyser wiedząc, że nie będzie mieć możliwości pokazania filmu w Chinach w regularnej dystrybucji kinowej (przypadek niskobudżetowej produkcji bez gwiazd), nie przedstawił scenariusza do akceptacji cenzorom i w "Shadow Days" zaprasza do spojrzenia na współczesne Chiny bez upiększeń. Portretuje moralne wyjałowienie chińskiego społeczeństwa, dla którego podstawową wartością stały się pieniądze i obnaża w swoim filmie słabość państwa, gdzie prawo funkcjonuje wielotorowo, a przez urzędników państwowych, takich jak wuj Renweia, wykorzystywane jest selektywnie i do osiągnięcia osobistych korzyści lub zabezpieczenia ciągłości posady.


Emilia Skiba